Πώς μιλούσαμε και πώς γράφαμε στα ελληνικά σε όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό συνήθως αναφερόμαστε στην αντίθεση δημοτικής-καθαρεύουσας, που έχει σφραγίσει την ιστορία της γλώσσας μας πριν από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους έως και τη μεταπολίτευση. Ωστόσο, πέρα από αυτή την αδρομερή αντιπαράθεση και την ιδεολογική διαμάχη με την οποία συνδέθηκε (Χαραλαμπάκης 2019), λίγα γνωρίζουμε για το τι πραγματικά έκαναν οι ομιλητές/ομιλήτριες της ελληνικής σε συγκεκριμένες επικοινωνιακές περιστάσεις.

Η έρευνα στη γλωσσική αλλαγή που αφορά το πρόσφατο παρελθόν πραγματοποιείται πλέον στο πλαίσιο της γλωσσολογίας σωμάτων κειμένων, του πεδίου που αναλύει μεγάλο όγκο γλωσσικών δεδομένων για να διερευνήσει γλωσσικές και πολιτισμικές αλλαγές. Για τα ελληνικά διαθέτουμε το Διαχρονικό Σώμα Ελληνικών Κειμένων του 20ού αιώνα, το οποίο περιλαμβάνει δεδομένα από κειμενικά είδη όπως ομιλίες, ακαδημαϊκά κείμενα, λογοτεχνία, διαλόγους ταινιών, κινηματογραφικά επίκαιρα, επιστολές κ.ά. Σε αυτό το σώμα κειμένων έχει διαπιστωθεί ότι στον εικοστό αιώνα υπήρξαν από άκρως συντηρητικές έως νεωτερικές γλωσσικές επιλογές, αλλά και κείμενα με ανάμεικτα στοιχεία, που μετατοπίζονται σταδιακά προς τη γλώσσα που μιλάμε σήμερα (Fragaki & Goutsos 2018, 2022).

Από την εικόνα αυτή λείπει ένα σημαντικό κομμάτι που αφορά τον δημοσιογραφικό λόγο, καθώς σχετικά αρχεία δεν ήταν προσβάσιμα ή διαθέσιμα για σκοπούς επιστημονικής έρευνας. Το Ιστορικό Αρχείο των εφημερίδων «ΤΟ ΒΗΜΑ» και  «ΤΑ ΝΕΑ» προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία να επεκταθεί η έρευνα στον δημοσιογραφικό λόγο του εικοστού αιώνα, παρέχοντας πολύτιμα στοιχεία για την πρόσφατη κειμενική ιστορία της ελληνικής. Στην παρούσα ανακοίνωση αναλύεται ένα σώμα κειμένων περίπου 350.000 λέξεων από το «Ελεύθερον Βήμα» και το «Βήμα» (1922-1989) με σκοπό να συγκριθεί ο λόγος των εφημερίδων με εκείνον των κειμενικών ειδών που έχουν ήδη μελετηθεί. Τα ευρήματα έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και υπογραμμίζουν την ανάγκη για περισσότερα αρχεία ανοιχτά στην ακαδημαϊκή έρευνα, και ιδιαίτερα με μηχανοαναγνώσιμα κείμενα αντί για απλές ψηφιοποιήσεις με τη μορφή εικόνας.

Στόχος της ανακοίνωσης είναι να εξετάσει τις στάσεις απέναντι στη γλωσσική αλλαγή αξιοποιώντας δεδομένα από το Ιστορικό Ψηφιακό Αρχείο. Θα δοθεί έμφαση στους τίτλους των άρθρων που αποτελούν εργαλεία διαμόρφωσης της κοινής γνώμης και συνήθως συν-διαμορφώνονται με συμμετοχή του αρχισυντάκτη στην τελική απόφαση.

Η έρευνα έχει διττό στόχο: (α) να διερευνήσει τον ρόλο των εφημερίδων στη δημιουργία στάσεων απέναντι στη γλωσσική αλλαγή και κυρίως πώς ο ρόλος αυτός μπορεί να παραμένει σταθερός ή να μεταβάλλεται σε διαφορετικές περιόδους (βλ. παρ. 1 και 2)· (β) να αξιοποιήσει το Ιστορικό Ψηφιακό Αρχείο ως πηγή δεδομένων για τον εντοπισμό και την ανάλυση αλλαγών στην Ελληνική και της σύνδεσής τους με κοινωνικές και ιστορικές εξελίξεις (πβ. Westin 2002, Partington 2010, Moschonas 2014, Androutsopoulos 2017).

• Ο μύθος για την αλλαγή. Όταν μύθοι και προκαταλήψεις διαμορφώνουν τις ιδέες σε μια κοινωνία και αποτελούν άξονα της μορφωτικής της πολιτικής, οι εξελίξεις είναι ναρκοθετημένες και το μέλλον αόρατο. (ΤΑ ΝΕΑ, 2.12.1995, σελ. 33)
• Μή ρυπαίνετε τή γλώσσα. ΟΙ ΕΣΤΙΕΣ «ΦΘΟΡΑΣ» ΤΗΣ (ΤΑ ΝΕΑ, 3.2.1981, σελ. 5)

Η έρευνα αναδεικνύει την ιδιαιτερότητα της διαμόρφωσης στάσεων απέναντι στη γλωσσική αλλαγή μέσω των εφημερίδων. Η πλειοψηφία των κειμένων στις εφημερίδες που αφορούν τη γλώσσα και τη γλωσσική αλλαγή προέρχονται από γλωσσολόγους και, ευρύτερα, από μελετητές της γλώσσας. Αυτή η διαπίστωση είναι σημαντική σε σχέση με τη διάκριση των γλωσσολογικών έναντι των «παρα-γλωσσολογικών» αντιλήψεων – καθώς και την απουσία σαφών ορίων μεταξύ τους όσον αφορά τη δημόσια έκφραση απόψεων περί της γλώσσας και της γλωσσικής αλλαγής (βλ., για παράδειγμα, Niedzielski & Preston 2000). Η έρευνα αναλύει τη διαχρονία των στάσεων απέναντι στη γλωσσική αλλαγή όπως εκφράζονται στις εφημερίδες: ποιες στάσεις παραμένουν σταθερές, ποιες μεταβάλλονται, ποια θέματα απασχόλησαν τις εφημερίδες για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Η ανακοίνωσή μας στοχεύει στη διερεύνηση της εξέλιξης του ελληνικού γλωσσικού ζητήματος χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα παραδείγματα από το ιστορικό αρχείο των εφημερίδων Τα Νέα και  Το Βήμα και θέτοντας ως βάση το γεγονός ότι οι αρχικές θέσεις και θεωρήσεις των δύο εφημερίδων σε σχέση με το γλωσσικό ζήτημα μετασχηματίζονται διαχρονικά.

Ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί στις ιδιαιτερότητες της χρήσης της καθαρεύουσας στη νεοελληνική μυθοπλασία και στην ερμηνεία της αυξανόμενης χρήσης της καθαρεύουσας κατά τις τελευταίες  δεκαετίες.

Η μεγάλη ασάφεια του θέματος καθιστά την έρευνα αρκετά δύσκολη, δεδομένου ότι η καθαρεύουσα δεν έχει ποτέ κωδικοποιηθεί αυστηρά (σε αντίθεση με τη Δημοτική, που είναι αποτέλεσμα κωδικοποίησης και γλωσσικού σχεδιασμού).

Διαπιστώνουμε λοιπόν  ότι στις τελευταίες δεκαετίες  γίνεται μια ευρύτερη χρήση της Καθαρεύουσας στον γραπτό λόγο από σημαντικό αριθμό Ελλήνων συγγραφέων (συμπεριλαμβανομένων και αρκετών που έχουν δηλώσει την προτίμησή τους στη Δημοτική). Βέβαια, αν και το λογοτεχνικό πρότυπο και η γλώσσα της λογοτεχνίας (language standard and the language of literature) συνήθως δεν συμπίπτουν, ωστόσο, υπάρχει ορισμένη συσχέτιση μεταξύ αυτών των δύο μορφών χρήσης της γλώσσας.

Συνεπώς, στην ανακοίνωση θα γίνει μια προσπάθεια περαιτέρω ερμηνείας του προβλήματος της τυπολογίας του λογοτεχνικού προτύπου. Το πρόβλημα της τυπολογίας της διαμόρφωσης του λογοτεχνικού προτύπου θα αξιολογηθεί με βάση τα παραδείγματα της ελληνικής στη διαχρονική της εξέλιξη, έχοντας ως βάση το corpus των δύο εφημερίδων.

Με την αύξηση των ταξιδιωτών στην Ευρώπη κατά τον αναγεννησιακό ουμανισμό, από τα μέσα του 16^ου αιώνα, άνθισε μία μορφή ταξιδιωτικών μεθόδων που σκοπός τους ήταν να υποδείξουν στους περιηγητές πώς να καταγράψουν συστηματικά τα ταξίδια τους και να δώσουν στοιχεία και πληροφορίες πέραν των ιδίων ενδιαφερόντων τους, που θα καταστούν διαφωτιστικές όχι μόνον σε άλλους περιηγητές, αλλά και στο διαρκώς αυξανόμενο αναγνωστικό κοινό. Με τον όρο apodemik (από την ελληνική λέξη ¨αποδημία¨) εννοείται το είδος της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας και τα εγχειρίδια/μέθοδοι του είδους αυτού που εκδόθηκαν στα γερμανικά, γαλλικά, σουηδικά, αγγλικά, ιταλικά.

Η επίδραση αυτών των εγχειριδίων είναι προφανής στην περιηγητική σουηδική γραμματεία.

Σουηδοί που ταξίδεψαν στη Μεσόγειο το 18^ο αιώνα, επισκεπτόμενοι την Ελλάδα την Κύπρο και τη Μικρά Ασία, και που άφησαν πίσω τους περιηγητικά κείμενα, κάνουν καταγραφές επηρεασμένοι από τις οδηγίες των «αποδημητικών» μεθόδων και μάλιστα του σουηδού βοτανολόγου Κάρολου Ληναίου, που είχε δημοσιεύσει το 1759 τη δική του με τον τίτλο Istructio Peregrinatoris.

Ο απώτερος σκοπός με τα εκπαιδευτικά ταξίδια του 18^ου αιώνα ήταν οι νέοι ταξιδιώτες να διαμορφώσουν το χαρακτήρα τους και να αυξήσουν τις γνώσεις τους, πέρα από το τυχόν επιστημονικό τους πεδίο, σε διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα έχοντας τον εγκυκλοπαιδισμό ως σημείο αναφοράς.

Στην ανακοίνωσή μας θα παρακολουθήσουμε την πορεία των Σολωμικών σπουδών στην Ελλάδα από την εποχή του Μεσοπολέμου μέχρι τις μέρες μας. Μια πνευματική αυτή πορεία των εκατό χρόνων εντοπίζουμε σημαντικούς σταθμούς. Έτσι, έπειτα από τις «ερασιτεχνικές» προσπάθειες διαφόρων λογίων του Μεσοπολέμου φτάσαμε το 1935 στη διατριβή του Ν. Β. Τωμαδάκη η οποία έθεσε το θέμα της προσέγγισης του έργου σε επιστημονική βάση.

Στη συνέχεια σημαντικός επιστημονικός σταθμός θεωρείται η δίτομη έκδοση των Αυτόγραφων έργων του Δ. Σολωμού και των μεταγραφών τους από τον Λίνο Πολίτη, τη δεκαετία του 1960.  Τη δεκαετία του 1970 η Ελένη Τσαντσάνογλου πρότεινε την αναλυτική μέθοδο έκδοσης των ανολοκλήρωτων έργων του Δ. Σολωμού.

Τη δεκαετία του 1980 η έκδοση των Απάντων του Σολωμού από τον Γ. Παπανικολάου προκάλεσε σοβαρές αντιδράσεις λόγω της αγοράς αντιτύπων του βιβλίου από το Υπουργείο και τη διάθεσή του στις σχολικές βιβλιοθήκες. Η φιλολογική διαμάχη των οπαδών των αναλυτικών και των συνθετικών εκδόσεων του Σολωμικού έργου κορυφώνεται με την δημοσίευση του βιβλίου του Στυλιανού Αλεξίου: «Διονυσίου Σολωμού, Ποιήματα και πεζά».

Κατά τη διάρκεια αυτής της μακράς διαδρομής των εκατό χρόνων εμφανίστηκαν και άλλοι αξιόλογοι μελετητές, όπως ο Εμμ.Κριαράς, ο Ερ. Καψωμενος, ο L. Cutelle, ο Γ. Βελουδής, Γ. Κεχαγιόγλου, ο Δ. Δημηρούλης και άλλοι που κατέθεσαν τις δικές τους ερμηνευτικές και εκδοτικές προτάσεις. Όλη αυτή η πορεία των Σολωμικών σπουδών  καταγράφεται στα αρχεία των εφημερίδων «ΤΑ ΝΕΑ και «ΒΗΜΑ» με τη μορφή βιβλιοπαρουσίασης- βιβλιοκρισίας, αλλά και έντονων φιλολογικών αντιπαραθέσεων.

Η εισήγησή μου αφορά στο ζήτημα της  πρόσληψης της  ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας, και επικεντρώνεται στις βιβλιοκρισίες, βιβλιοπαρουσιάσεις και επιφυλλίδες συγγραφέων και κριτικών της λογοτεχνίες  που  δημοσίευσε η εφημερίδα «Τα Νέα», την δεκαετία 1985-1995.

Το ενδιαφέρον μου επικεντρώνεται  στο πνεύμα  (πολεμικό, φιλολογικό ή κριτικό) με το οποίο έχουν γραφεί οι βιβλιοκρισίες και βιβλιοπαρουσιάσεις, στα κριτήρια της πρόσληψης που δεσμεύουν  τους κρίνοντες λογοτεχνικά, ή  φιλοσοφικά/ θεωρητικά  βιβλία, γραμμένα ή μεταφρασμένα στα ελληνικά, ενώ όσον αφορά στις επιφυλλίδες  Ελλήνων  συγγραφέων,  λογοτεχνών,  θεωρητικών ή  δημοσιογράφων το ενδιαφέρον μου επικεντρώνεται  στη  θεματική  κατηγοριοποίηση τους  σε κείμενα  αισθητικού, κοινωνικού,  πολιτικού  ή ιστορικού ενδιαφέροντος, και στον φιλολογικό,  κριτικό,  θεωρητικό-φιλοσοφικό ή πολιτικό-ιδεολογικό τρόπο  προσέγγισής των θεμάτων  τους  καθώς και στο είδος τους (περιγραφή, καταγραφή, ανάλυση, σχόλιο, καταγγελία, εγκώμιο).

Ο αθλητισμός στην νεότερη Ελλάδα εμφανίζεται κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1896 απετέλεσαν την αφορμή για την ταχύτατη εξάπλωσή του στην ελληνική κοινωνία και συνέβαλαν στην ίδρυση πολυάριθμων γυμναστικών και αθλητικών σωματείων.

Ο όρος «σπορτ» εισέρχεται αμετάφραστος στο ελληνικό λεξιλόγιο και επικρατεί. Από το 1922, από την αρχή, δηλαδή, της κυκλοφορίας του το «Ελεύθερον Βήμα», και αργότερα η κυριακάτικη έκδοσή του «Κυριακή Ελεύθερον Βήμα», αν και πολιτική εφημερίδα, αφιέρωσε σύντομες στήλες για την παρουσίαση αθλητικών εκδηλώσεων και τον σχολιασμό τους.

Στην ανακοίνωση αυτή εξετάζονται: η τεχνική ορολογία, τα γλωσσικά δάνεια, οι λεξικές συνάψεις και οι παγιωμένες εκφράσεις της «γλώσσας» της αθλητικής δημοσιογραφίας των πρώτων δεκαετιών της κυκλοφορίας του συγκεκριμένου εντύπου, το ύφος των σχολίων των δημοσιογράφων, αλλά και τα «σπορτ» ως ένα νεωτεριστικό φαινόμενο που εντάσσεται σε μια σειρά κοινωνικών αλλαγών και νέων καταστάσεων που βίωνε η Ελλάδα εκείνη την περίοδο.

Ο Λόρκα στην Ελλάδα μετά την δικτατορία των Συνταγματαρχών

Είναι γεγονός ότι κατά την διάρκεια της δικτατορίας των Συνταγματαρχών ένα μέρος του ρεπερτορίου που ανεβαίνει σε ελληνικές θεατρικές σκηνές, και ειδικά κατά την περίοδο 1969-1973, αξιοποιείται για να ασκηθεί κριτική στην επικρατούσα ανελευθερία, µε µηνύµατα άλλοτε ενάντια στα ηθικά ιδεώδη κι άλλοτε ενάντια στα πολιτικά µηνύµατα της χούντας. Πάντως θα χρειαστεί μια «ειδική» σκηνοθεσία να ξεγελάσει τους λογοκριτικούς μηχανισμούς του δικτατορικού καθεστώτος, και ταυτόχρονα τα µηνύµατα -που για ευνόητους λόγους δεν καταγράφονταν στα κείµενα της κριτικής- να γίνονταν αντιληπτά από τους θεατές. Τα ισπανικά έργα που επιλέγονται χαρακτηρίζονται για τον τραγικό τους χαρακτήρα, την ποιητικότητά τους και την αποµάκρυνσή τους από τον ρεαλισµό. Από τον κατάλογο δεν λείπουν έργα του θεάτρου του παραλόγου, όµως πιο αγαπητός συγγραφέας παραµένει αναµφίβολα ένας μάρτυρας της ελευθερίας, ο Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, χωρίς όµως οι σκηνοθέτες να µένουν µόνο στα ηθογραφικά του έργα όπως παλιά.

Η ανακοίνωσή μας έχει ως σκοπό να μελετήσει πώς αλλάζει με κάποιο τρόπο μέσα στην περίοδο της Δικτατορίας την εικόνα του δραματικού Λόρκα στην Ελλάδα, τόσο θεματικά όσο και αισθητικά, όπως και το ρεπερτόριο του και τον τρόπο σκηνοθεσίας, που γίνεται ευρύτερο.

Στη δεκαετία 1990-2000, οι εφημερίδες «Το Βήμα» και «Τα Νέα» κάνουν αναφορά σε περισσότερους από σαράντα ισπανούς συγγραφείς, όπως οι Χοσέ Λουίς Σαμπέδρο (1917-2013), Χοσέ Μαρία Γκελμπενθού (1944), Αρτούρο Πέρεθ Ρεβέρτε (1951), Παλόμα Ντίαθ-Μας (1954) και Αλμουδένα Κράντες (1960-2021).

Σκοπός της ανακοίνωσής μας είναι να ταξινομηθούν χρονολογικά οι συγγραφείς αυτοί και να αναλυθεί το είδος των πληροφορίων που μας προσφέρουν οι εν λόγω εφημερίδες (άρθρα, συνεντεύξεις, ειδήσεις…) ιδιαίτερα σε όσους δίδεται περισσότερη σημασία π. χ. τον Καμίλο Χοσέ Θέλα (1916-2002), τον Χόρχε Σέμπρουν (1923-2011), την Κάρμεν Μαρτίν Γκάιτε (1925-2000) και τον Μανουέλ Βάσκεθ Μονταλμπάν (1939-2003). Αντιθέτως, δεν θα συμπεριληφθούν οι «κλασικοί συγγραφείς», όπως ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες (1547-1616), ο Μιγκέλ ντε Ουναμούνο (1864-1936) και ο Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα (1898-1936).

Σε γενικές γραμμές, σκοπός της ανακοίνωσης είναι να γίνει αντιληπτή η αντιμετώπιση που έτυχαν οι σύγχρονοι ισπανοί συγγραφείς στις προαναφερθείσες εφημερίδες κατά τη δεκαετία του 1990, και, συνεπώς, η πρόσληψη της σύγχρονης ισπανικής λογοτεχνίας τη συγκεκριμένη περίοδο.

Η Ελλάδα και η Ισπανία είναι δύο χώρες που, παρότι βρίσκονται στα δυο άκρα της Μεσογείου, συνδέονται μέσω μίας γέφυρας αμοιβαίου ενδιαφέροντος και εκτίμησης. Αυτή η γέφυρα κτίστηκε, μεταξύ άλλων και ως επί το πλείστον, από υλικά πολιτισμού. Η εικόνα που έχει η μία χώρα για την άλλη χώρα είναι γεμάτη τέχνη και πολιτισμό: η Ακρόπολη και η Αλάμπρα, ο Πλάτωνας και ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες, ο El Greco και ο Πικάσο, ο Ελύτης και ο Λόρκα.

Από την άλλη, ένας τρόπος με τον οποίο εκφράζεται η νοοτροπία και ο πολιτισμός ενός λαού είναι οι εφημερίδες, που λειτουργούν ως δημιουργοί και ταυτόχρονα ως μάρτυρες του παρελθόντος. Οι δυο σημαντικότερες και πολυδιαβασμένες εφημερίδες της Ελλάδας, φιλελεύθερης κατεύθυνσης, «Τα Νέα» και «Το Βήμα», δεν ασχολούνται αποκλειστικά με την επικαιρότητα, αλλά και με τον πολιτισμό εντός και εκτός της χώρας. Δεν βρίσκεται σε όλες τις εφημερίδες ο συνδυασμός πολιτισμός – εφημερίδα.

Η Ισπανία συσχετίζεται επίσης με την Λατινική Αμερική μέσω της ισπανικής γλώσσας και όχι μόνο. Με έμφαση στη λογοτεχνία, στόχος της εισήγησής μου είναι η πρόσληψη των ισπανόφωνων λογοτεχνών, με καταγωγή τόσο από την Ισπανία όσο και από τη Λατινική Αμερική, στις εφημερίδες «Τα Νέα» και «Το Βήμα», με βάση τα άρθρα του ιστορικού τους αρχείου.

Θα ερευνηθούν τα άρθρα κάθε εφημερίδας με θέμα την ισπανόφωνη λογοτεχνία (τόσο της Ισπανίας όσο και της Λατινικής Αμερικής) και ποιοι/ποιες είναι οι ισπανόφωνοι συγγραφείς που αναφέρονται περισσότερο, ποια έτη και για ποιους λόγους  (επέτειοι, έκδοση ή παρουσίαση νέου βιβλίου, θάνατος, κ.ά), καθώς και τα είδη άρθρων (δηλαδή, αν πρόκειται για γνώμες, βιβλιοκριτικές, σχόλια, αναφορές μέσα σε άλλα άρθρα με διαφορετικό θέμα, κ.ά) και, εν τέλει, πώς παρουσιάζει και περιγράφει κάθε εφημερίδα συγκεκριμένους ισπανόφωνους συγγραφείς.

Από τα πρώτα βήματα της μεταφρασεολογίας, η σημασία της ιστορίας της μετάφρασης υπογραμμίστηκε τόσο για τη συγκρότηση του πεδίου καθαυτό όσο και για την ανασύσταση των πολιτισμικών μεταφορών και της πνευματικής αλληλεπίδρασης (Berman 1984· Lambert 1993· Pym 1998). Εδώ και μία εικοσαετία, η σχετική έρευνα αναπτύσσεται διεθνώς διεπιστημονικά και με ταχείς ρυθμούς, διερευνώντας τις πολλαπλές, διαχρονικές διασυνδέσεις της μετάφρασης με τον πολιτισμό και την κοινωνία (Rundle 2021). Η ανάπτυξή της ποικίλλει στους διάφορους γλωσσικούς και πολιτισμικούς χώρους, ενώ η πανταχού παρουσία της μετάφρασης στον πολιτισμό καθιστά εξαιρετικά δύσκολα τα -οπωσδήποτε συλλογικά- ολοποιητικά εγχειρήματα, όπως η τετράτομη ιστορία των μεταφράσεων στη γαλλική γλώσσα, Histoire des traductions en langue française (HTLF) που καλύπτει το σύνολο των μεταφράσεων στον γαλλόφωνο χώρο, από τη λογοτεχνία και τις επιστήμες ως τις παραστατικές τέχνες και τα κόμικς (2012-2019).

Στη χώρα μας, η σχετική έρευνα έχει αποδώσει καρπούς κυρίως όσον αφορά τη λογοτεχνική μετάφραση ως μετάφραση έργων (για μια σύντομη επισκόπηση, βλ. Δημητρούλια 2021). Ο 20ο αιώνας όμως, ειδικά στο β μισό του, παραμένει σχετικά υποφωτισμένος και τα διαθέσιμα ψηφιακά αρχεία των εφημερίδων μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στη διερεύνησή του. Έχοντας χρησιμοποιήσει συστηματικά τα εν λόγω αρχεία, σε συνδυασμό με άλλες πηγές, στην έρευνά μας στο πεδίο της ιστορίας της νεοελληνικής μετάφρασης του 20ου αιώνα (Dimitroulia 2018, 2020, 2022· Δημητρούλια 2020· Καραβέλη 2022), θα παρουσιάσουμε τόσο τις μεθοδολογικές αρχές της εργασίας μας όσο και συγκεκριμένα παραδείγματα, που αφορούν τη συμπλήρωση των υφιστάμενων βιβλιογραφικών καταγραφών· τη διασημειωτική μετάφραση και την αναμεσοποίηση· και την άντληση στοιχείων για τις προσωπογραφίες μεταφραστών και μεταφραστριών σε ποικίλα πεδία και ειδικά στο νεοελληνικό λυρικό θέατρο, που παραμένει ως σήμερα ανεξερεύνητο.

Ήδη από τις πρώτες αναζητήσεις στο Ιστορικό Αρχείο των εφημερίδων «ΤΑ ΝΕΑ» και «ΤΟ ΒΗΜΑ» γίνεται φανερό ότι η αναφορά σε μεταφράσεις και μεταφραστές κατά τον 20ο αιώνα δεν είναι σπάνια στα φύλλα τους, καθώς αρκετό μελάνι έχει χυθεί γύρω από τη μετάφραση, τη μεταφραστική πρακτική, το έργο και τον ρόλο του μεταφραστή, την υποδοχή των μεταφράσεων, αλλά και την ίδια την μεταφρασιμότητα των κειμένων.

Θέτοντας στο επίκεντρο της έρευνας και της εισήγησής μας τις ελληνογερμανικές μεταφράσεις και τους μεταφραστές που έχουν μεταφράσει λογοτεχνία από τα γερμανικά προς τα ελληνικά, θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε τη συμβολή του Ιστορικού Αρχείου, τόσο στο επίπεδο της συλλογής στοιχείων και πληροφοριών για επιμέρους μεταφράσεις και μεταφραστές όσο και για τη σύνθεση του γενικότερου κοινωνικού και πολιτισμικού πλαισίου στο οποίο εντάσσονται, όπως αυτό συγκροτείται μέσα από δημοσιεύσεις απόψεων και αντιλήψεων γύρω από τη μετάφραση σε επιφυλλίδες, άρθρα και κριτικές.

Εξετάζοντας την περίοδο από την αρχή κυκλοφορίας των εφημερίδων μέχρι τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα όπως, ποια στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε από βιβλιοκρισίες και βιβλιοπαρουσιάσεις σχετικά με τη μετάφραση, τους μεταφραστές, τα κίνητρά τους, αλλά και τα ίδια τα βιβλία; Πόσο ορατοί είναι οι μεταφραστές και πώς κρίνεται το έργο τους;

Τι επιπλέον πληροφορίες για τη ζωή και το έργο των μεταφραστών μπορούμε να συλλέξουμε από αναφορές σε αυτούς είτε σε βιβλιοπαρουσιάσεις είτε σε επιστολές των ίδιων είτε ακόμη και από αναγγελίες θανάτων; Τι στοιχεία μπορούμε να συγκεντρώσουμε γενικότερα για το επάγγελμα του μεταφραστή; Ποια είναι η άποψη που επικρατεί και ποιες αντιλήψεις εκφράζονται γύρω από τη μεταφραστική πρακτική και τον ρόλο του μεταφραστή στις επιφυλλίδες των εφημερίδων μέσα στα χρόνια;

Μπορούμε να εντοπίσουμε αναφορές για τις τάσεις του αναγνωστικού κοινού και πώς αυτές επηρεάζουν τις μεταφράσεις που γίνονται από τα Γερμανικά; Απαντώντας στα παραπάνω ερωτήματα θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε τη συμβολή του Ιστορικού Αρχείου στη μελέτη και την έρευνα των ελληνογερμανικών μεταφραστικών παραδόσεων.

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η γλωσσολογική μελέτη του έντυπου ή/και ηλεκτρονικού δημοσιογραφικού λόγου στο ηλεκτρονικό ιστορικό αρχείο των εφημερίδων ‘ΤΟ ΒΗΜΑ’ και ‘ΤΑ ΝΕΑ’ από το 2000 ως προς τη χρήση ξενικών όρων.

Τα ερωτήματα τα οποία τίθενται αφορούν τη σχέση ανάμεσα στις γλωσσικές επιλογές των ξενικών όρων στον δημοσιογραφικό λόγο των εφημερίδων αυτών και τη θεματική ενότητα που έχουν χρησιμοποιηθεί στο εσωτερικό των εφημερίδων (π.χ. σπορ, εσωτερικά, οικονομικά, τέχνες) και τις κοινωνικές τοποθετήσεις (ιδεολογίες) που οι επιλογές αυτές (ίσως) εκφράζουν.

Το σύστημα του δημοσιογραφικού λόγου είναι πολυδιάστατο πεδίο γλωσσικής χρήσης (Ανδρουτσόπουλος, 2000). Στήλες σε εφημερίδες αντανακλούν διαφορετικές ιδεολογίες που συνδέονται με συγκεκριμένους τρόπους ζωής, με καθημερινές γλωσσικές πρακτικές και αισθητικές προτιμήσεις.

Οι τρέχουσες γλωσσικές τάσεις στη δημόσια επικοινωνία, καθώς και η κυριαρχία της Αγγλικής στο διαδίκτυο και η καθιέρωση σε ένα μεγάλο βαθμό των «greeklish» (γκρίκλις) στη διαδικτυακή επικοινωνία και πληροφόρηση έχει ως αποτέλεσμα την συνεχή εισροή ξενικών όρων στον δημοσιογραφικό λόγο.

Πολλοί μιλάνε για ένα κυρίαρχο «αγγλοελληνικό υβριδικό ιδίωμα». Βλέπουμε έτσι λέξεις που συνδέονται με το γλωσσικό αίσθημα κοινωνικών στρωμάτων να μετατρέπονται σε αγγλικές, π.χ. στον τομέα του αθλητισμού, όπως «Super League», αντί «Πρωτάθλημα Α ́ Εθνικής Κατηγορίας», στον χώρο της πολιτικής, όπου χρησιμοποιείται η λέξη «debate» αντί της λέξης «τηλεμαχία», στον χώρο της οικονομίας, τα takeaway, clickaway, e-shops, delivery κ.τ.τ., αποτελούν παραδείγματα του καταιγισμού των αγγλικών όρων.

Τα παραδείγματα θα φωτίσουν τη σύνδεση των ξενικών όρων με τη θεματολογία στην γλωσσική χρήση του Τύπου με απώτερο στόχο να προσεγγίσουμε τη σύγχρονη δυναμικότητα αλλά και μεταβολή/εξέλιξη της δημοσιογραφικής γλώσσας από το 2000 μέχρι σήμερα και να υπάρξουν γλωσσολογικά συμπεράσματα για τη δημοσιογραφική και γλωσσολογική πραγματικότητα.

Στην εποχή μας, η επιρροή των αγγλικών ως παγκόσμιας γλώσσας και στα νέα ελληνικά είναι τεράστια λόγω της ραγδαίας διάδοσης του διαδικτύου, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της τεχνολογίας.

Οι επιρροές μαρτυρούνται, βεβαίως, σε λεξικό επίπεδο (π.χ. τένις ‘τένις’ < αγγλ. tennis, κόνσεπτ ‘έννοια/ιδέα’ < αγγλ. concept) αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις καταλήγουν σε άμεση εισαγωγή αγγλικής ιδιωματικής φρασεολογίας μέσω τηςλέξη-προς-λέξη μετάφρασης (π.χ. κλαίω πάνω από το χυμένο γάλα < Αγγλ. ‘cry over spilled milk’).

Το αξιοσημείωτο όμως είναι ότι οι επιρροές της αγγλικής στα νέα ελληνικά παρατηρούνται, ως έναν βαθμό, και σε μορφοσυντακτικό επίπεδο, αποκαλύπτοντας νέες δομές που φαίνεται να «μεταφράζουν» τις αντίστοιχες δομές της αγγλικής, που προηγουμένως δεν παρατηρούνταν στο γραμματικό σύστημα της γλώσσας μας. Η εμφάνιση τέτοιων προτύπων στη μορφοσύνταξη των νέων ελληνικών φαίνεται πως μπορεί σταδιακά να επιφέρει και αλλαγές στο γραμματικό σύστημα της γλώσσας (βλ. εξαγγλισμό).

Σε αυτή την εργασία, παρουσιάζω στοιχεία της σχετικής έρευνας που διεξάγουμε την τελευταία εξαετία στο πανεπιστήμιο της Πάτρας αναφορικά με περιπτώσεις από τις οποίες προκύπτει ότι, πέραν του κοινού δανεισμού, μεταφέρονται στη γλώσσα μας αυτούσιες ιδιωματικές δομές με απλή μετάφραση, π.χ. φραστικές ρηματικές δομές, προτροποποιημένες υβριδικές ΟΦ, περιφραστικές επιρρηματικές εκφράσεις, ρήματα με τροποποιημένη θεματική δομή, κλπ.

Παρουσιάζοντας αυτές τις περιπτώσεις, εξετάζω τα τυπικά χαρακτηριστικά τους (μορφολογικά, συντακτικά κ.λπ.), ελέγχω τη διάδοσή τους, τις συγκρίνω με τις αντίστοιχες δομές που εντοπίζονται στα αγγλικά και διερευνώ τις αλλαγές που μπορούν να προκαλέσουν στο γραμματικό σύστημα των νέων ελληνικών.

Διαχρονικός δανεισμός, που είναι πάντοτε λόγιος, συμβαίνει όταν μια νεότερη μορφή μιας γλώσσας δανείζεται ένα στοιχείο από μια παλαιότερη μορφή της ίδιας γλώσσας. Στην ιστορία της ελληνικής διαχρονικός δανεισμός συνέβη σε όλες τις εποχές: Στην αρχαιότητα, όταν (ελληνιστικοί, κυρίως) συγγραφείς δανείζονταν (κατά βάση) από τον Όμηρο, κάποτε μάλιστα χωρίς να γνωρίζουν την ακριβή σημασία της λέξης που χρησιμοποιούσαν· στη μεταχριστιανική εποχή έως και το Βυζάντιο, κυρίως στο πλαίσιο του Αττικισμού και των συνεπειών του, που είχαν ως αποτέλεσμα τη διγλωσσία που χαρακτηρίζει αυτές τις περιόδους· με ιδιαίτερη ένταση στη νεότερη εποχή, κυρίως από τον 19ο αι. και μετά, όταν αυξάνεται η ανάγκη χρήσης νέου λεξιλογίου για να εξυπηρετηθούν οι γλωσσικές και εκπαιδευτικές ανάγκες του ελληνικού κράτους.

Ειδικά στην τελευταία αυτή περίοδο για πολλές έννοιες χρησιμοποιήθηκαν αρχαίες λέξεις, οι οποίες αναβίωσαν με την αρχαία ή με λίγο διαφορετική σημασία. Κάποτε ο δανεισμός από την αρχαία ελληνική αφορά μόνο το σημαινόμενο, καθώς η δάνεια σημασία προστέθηκε σε μια κληρονομημένη λέξη. Συχνά ο διαχρονικός δανεισμός συνοδεύτηκε από την προσθήκη νέων σημασιών, δανεισμένων από ευρωπαϊκές γλώσσες, ενώ δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που μια αρχαία λέξη χρησιμοποιήθηκε μόνο με μια σημασία δανεισμένη από τα γαλλικά ή τα αγγλικά και όχι με την αρχαία.

Με τον λόγιο διαχρονικό δανεισμό πολλά λαϊκά δάνεια από γλώσσες όπως τα τουρκικά ή τα ιταλικά αντικαταστάθηκαν από αρχαίες λέξεις, τουλάχιστον ως προς τη μορφή. Επίσης, συχνά δημιουργήθηκαν ετυμολογικά ζεύγη λέξεων, όπου το ένα μέλος είναι κληρονομημένο από την αρχαία ελληνική και το άλλο δανεισμένο από την ίδια γλώσσα.

Οι αρχαίες λέξεις συνήθως προσαρμόζονται φωνητικά και μορφολογικά, ακολουθώντας εξελίξεις που συνέβησαν στην ιστορία της ελληνικής τους προηγούμενους αιώνες. Ο δανεισμός όμως μετέφερε στη νέα ελληνική και φαινόμενα τα οποία είχαν αλλάξει στη διαδρομή των δεκάδων αιώνων που μεσολάβησαν από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Από τον διαχρονικό δανεισμό δεν έμειναν ανεπηρέαστα ούτε τα κύρια ονόματα, τοπωνύμια ή ανθρωπωνύμια.

Θα παρουσιαστεί η κριτική της λογοτεχνίας στην εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα (1922-1944). Ειδικότερα, θα παρουσιαστούν τα πρόσωπα που άσκησαν την κριτική λογοτεχνίας στην εφημερίδα και η συμβολή τους στην υποδοχή της νεοελληνικής και μεταφρασμένης λογοτεχνίας από το ευρύ αναγνωστικό κοινό της. Πέρα από το «αεροπορικό διάγραμμα», θα παρουσιαστούν μερικές αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις από τις τρεις δεκαετίες κυκλοφορίας της εφημερίδας.

Οι πηγές του διηγήματος «Φουραντάν» του Θανάση Βαλτινού, το οποίο δημοσιεύτηκε στη συλλογή Επείγουσα ανάγκη ελέου (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2015) και η υπόθεσή του βασίζεται σε ένα πραγματικό οικογενειακό δράμα που εκτυλίχθηκε σε κάποιο ελληνικό χωριό. Μια χήρα μάνα δηλητηριάζει την εικοσάχρονη κόρη της, επειδή έμεινε έγκυος πιθανόν από κάποιον συγγενή τους.

Στη δική μου φιλολογική πραγμάτευση, σεβόμενος τα προσωπικά δεδομένα, αποφεύγω την παράθεση των πραγματικών ονομάτων των προσώπων και των τόπων, όπως και τις παραπομπές στα σχετικά δημοσιεύματα του ημερήσιου ή ηλεκτρονικού Τύπου.

Εξάλλου και ο ίδιος ο συγγραφέας ακολουθεί την τακτική της ψευδωνυμοποίησης, για να αποσοβηθεί ο κίνδυνος της οποιαδήποτε ταυτοποίησης, κάτι που ενδεχομένως θα προκαλούσε συναισθήματα πόνου και οδύνης σε ζώντες συγγενείς. Ωστόσο, κατά βάναυσο τρόπο στο διαδίκτυο δεν τηρείται η αρχή της ολικής απόκρυψης, με αποτέλεσμα να είναι εφικτή η εξεύρεση των αληθινών στοιχείων μέσα από μια απλή έρευνα.

Ο Βαλτινός όμως αποκλίνει ουσιαστικά από την αυστηρή προσήλωση στις δημοσιογραφικές πληροφορίες που αποδεδειγμένα αντλεί από το ιστορικό αρχείο των εφημερίδων του Βήματος και των Νέων. Ο συγγραφέας στο διήγημά του απεικονίζει την ψυχική περιπέτεια και σύγχυση μιας μάνας η οποία επιχειρεί να «διορθώσει» το παραπάνω πρόβλημα, σκοτώνοντας το παιδί της και τον κοινωνικά «επικίνδυνο» καρπό που έφερε μέσα της.

Ο πεζογράφος θεωρεί ότι η τιμωρία της εγκυμονούσας, όπως αυτή συντελείται στην πραγματικότητα, είναι μονομερής και άδικη, και γι’ αυτό αναλαμβάνει σε μυθοπλαστικό επίπεδο να τροποποιήσει τα δεδομένα και να αποδώσει δικαιοσύνη, ονοματίζοντας τον ένοχο κατά την κατάθεση της μάνας στον ανακριτή.

Ο Βαλτινός αποκτά ελευθερίες σε σχέση με την πηγή του, κρατώντας σταθερό τον αρχικό πυρήνα της ιστορίας του κι αφήνοντας το τέλος ανοιχτό, προκειμένου να δημιουργήσει την αίσθηση ότι στη συνέχεια θα φωτιστεί ακόμη περισσότερο η παραβατικότητα με τις αθέατες πτυχές της.

Αποφεύγει τους σκοπέλους της εύκολης δραματοποίησης ή της προσθήκης περιγραφών των ηθών κι εθίμων της ελληνικής υπαίθρου, για να μη διολισθήσει σε ένα είδος παρωχημένης νατουραλιστικής ηθογραφίας. Οι εκφραστικοί του τρόποι έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τα ρεπορτάζ των εφημερίδων, οι οποίες υιοθετούν δημοσιογραφικά κλισέ και λογοτεχνίζον ύφος, εκπίπτοντας στην ηθικολογία, στον διδακτισμό και σε έναν επίπλαστο συναισθηματισμό.

Και για να συνοψίσουμε, θα λέγαμε ότι το επίκαιρο ρεπορτάζ προσφέρει την πρώτη ορυκτή ύλη προκειμένου να ενημερώσει για ένα κοινωνικό γεγονός ή ακόμα και να το καταστήσει ευπώλητο. Αυτός ο πλατειασμός και η μεγέθυνση των πληροφοριών, βρίσκεται στον αντίποδα της λογοτεχνίας, γι’ αυτό και ο Βαλτινός προκρίνει τη σφιχτή και μετρημένη παρουσίαση του θέματος, προκειμένου η δική του πραγμάτευση να επισυμβεί μέσα στα αισθητικά πλαίσια ενός λογοτεχνικού κειμένου και να αποκτήσει εν τέλει άλλη φόρτιση και δραστικότητα.

Tο όνομα του Νίκου Γκάτσου (1911-1992), σημαντικού ποιητή της γενιάς του ’30, είναι πασίγνωστο στην Ελλάδα, λόγω του αριστουργήματός του (το ποίημα Αμοργό), και ακόμα περισσότερο για τα πολλά τραγούδια που συνέθεσε ως στιχουργός, συνεργαζόμενος με φημισμένους μουσικούς (Χατζηδάκι, Θεοδωράκη, Ξαρχάκος κ.α.).

Παρόλο που οφείλει την λογοτεχνική του φήμη σ’ένα έργο τόσο περίπλοκο και δύσκολο όπως η Αμοργός, ο Γκάτσος μένει οπωσδήποτε οικείος και αγαπητός στο πλατύ κοινό χάρη στη δημοτικότητα που απέκτησε με τα τραγούδια του. Άλλη σημαντική – έστω και λιγότερο γνωστή –πλευρά των ενδιαφερόντων του είναι η μεταφραστική του δραστηριότητα, που πραγματοποιήθηκε και στη συνεργασία με θέατρα, ραδιόφωνο και, φυσικά, περιοδικά.

Εδώ και χρόνια μελετώ το έργο του Γκάτσου, του οποίου έχω μεταφράσει διάφορα κείμενα στα ιταλικά. Σκοπός της παρούσας έρευνάς μου θα είναι η εντόπιση άρθρων σχετικά με τη πρόσληψη του ποιητή στα Νέα και το Βήμα κατά τα χρόνια 1943/1992.

Η εισήγηση στοχεύει στο να υπογραμμίσει την παρουσία της εφημερίδας Τα Νέα, στο πολιτισμικό πεδίο γενικά και στη λογοτεχνική πτυχή του ειδικότερα, με την υπογράμμιση δύο περιπτώσεων, που αφορούν στην κριτική πρόσληψη των ιδεών και του λογοτεχνικού έργου του Γιάννη Ρίτσου.

Η πρώτη περίπτωση εντοπίζεται σε φύλλα της εφημερίδας του έτους 1977, με προέκταση σε δημοσιεύματα του 1978 και του 1980: α) «Ο Γιάννης Ρίτσος μιλάει στα Νέα. Το βραβείο Λένιν, η Τέχνη, η Επανάσταση και ο Λαός. Συνομιλία με τον Γ. Λιάνη», εφ. Τα Νέα, Τρίτη 06 και Τετάρτη 07.12. 1977. β) Κ. Βεργόπουλος – Ν. Πουλαντζάς – Κ. Τσουκαλάς, «Μια απάντηση στον Γιάννη Ρίτσο», εφ. Τα Νέα, Σάββατο 17.12.1977. γ) Γιώργος Λιάνης, «Παράξενη σιωπή …», εφ. Τα Νέα, Παρασκευή 27.01.1978. δ) Τίτος Πατρίκιος, «Αρματοδρομίες», εφ. Τα Νέα, Δευτέρα 17.03.1980.

Παρουσιάζονται και κρίνονται θέσεις του ποιητή, που αφορούν έναν μεταπολεμικά «εξελιγμένο» σοσιαλιστικό ρεαλισμό, ο οποίος δεν φαίνεται αισθητά να αποστασιοποιείται ως θεωρητικό και αισθητικό μόρφωμα από τα μεσοπολεμικά χαρακτηριστικά του.

Η δεύτερη περίπτωση εντοπίζεται σε φύλλα της εφημερίδας του έτους 1985. Εκείνη τη χρονιά είχε δημοσιοποιηθεί το αφήγημα του Γιάννη Ρίτσου Ίσως νά ’ναι κι έτσι, το οποίο προκάλεσε ποικίλες ιδεολογικές αντιδράσεις και κριτική σύγκρουση. Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος υπερασπίζεται το δικαίωμα του λογοτέχνη στην ελεύθερη έκφραση, κατακρίνοντας τους επικριτές του Ρίτσου, ενώ ο καθηγητής φιλοσοφίας Αύγουστος Μπαγιόνας δείχνει, με αφορμή το αφήγημα του Ρίτσου, να τάσσεται υπέρ μιας λογοτεχνικής έκφρασης ιδεολογικά οριοθετημένης, όταν προέρχεται από αριστερούς δημιουργούς, ώστε να υπηρετείται πολιτικά το αριστερό όραμα, με ταυτόχρονη, βέβαια, επίτευξη ενός επαρκούς βαθμού αισθητικής λειτουργικότητας.

Τα δημοσιεύματα στην εφημερίδα είναι τα εξής: α)Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Τα Ζντανωφάκια», εφ. Τα Νέα, Σάββατο 13.07.1985.β) Επιστολή του Αύγουστου Μπαγιόνα προς την εφημερίδα, εφ. Τα Νέα, Πέμπτη 25.07.1985.γ) Ανταπάντηση του Κώστα Γεωργουσόπουλου, εφ. Τα Νέα, Πέμπτη 25.07.1985.

Η παρούσα εργασία μελετάει τις διάφορες εκφάνσεις της έννοιας της αδελφοποίησης σε μια διαχρονική πορεία, έτσι όπως αυτή αποτυπώνεται σε αντιπροσωπευτικά λήμματα στον ελληνικό Τύπο, και συγκεκριμένα στο ιστορικό αρχείο των εφημερίδων Το Βήμα (1945- σήμερα), Ελεύθερον Βήμα (1922-1944), Αθηναϊκά Νέα (1931-1945) και Τα Νέα (1945-σήμερα).

Η έννοια της αδελφοποίησης επιλέχτηκε ως αντικείμενο έρευνας καθώς ενυπάρχει σε ορισμένους γειτονικούς πολιτισμούς δηλώνοντας σχέσεις συνεργασίας, αλληλοεκτίμησης και υποστήριξης, αλλά και σχέσεις που τις διέπει κοινή νοοτροπία σχετικά με τον τρόπο που ο πολίτης σχετίζεται με τους οικείους, τους ομοεθνείς και τους αλλοεθνείς και υποδεικνύει συγκεκριμένες αντιλήψεις και καθημερινές συμπεριφορές που εκδηλώνονται στον γραπτό λόγο.

H Σερβία και η Ελλάδα, ενώ γεωγραφικά δεν συνορεύουν, ιστορικά συνδέονται από τα Βυζαντινά χρόνια. Δηλαδή, ακόμα και αν δεν υπάρχει γεωγραφική εγγύτητα με την Ελλάδα, οι Σέρβοι και οι Έλληνες μοιράζονται τις ίδιες θρησκευτικές πεποιθήσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας και έχουν συνάψει συμφωνίες συμμαχίας κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, τον Πρώτο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τους Γιουγκοσλαβικούς Πολέμους.

Τα γλωσσικά στοιχεία που θα συλλεχθούν θα καθρεφτίσουν την πολιτισμική έκφραση της σχέσης Ελλάδας Σερβίας καθώς γλώσσα και πολιτισμός είναι άρρηκτα συνυφασμένα (Morgan and Cain 2000). Ο ελληνικός Τύπος μέσα από τις συγκεκριμένες εφημερίδες θα μας δώσει πρόσβαση στην επικοινωνιακή ικανότητα των αρθρογράφων να μας περάσουν τα μηνύματα που αφορούν τις δύο χώρες και να «διαπραγματευτούν» τη σημασία τους με το ελληνικό κοινό (Kramsch 1998).

Συγκεκριμένα, στόχος της μελέτης είναι να βρει άρθρα που αναφέρονται στις δύο χώρες, να καταγράψει τη θεματολογία τους (άρθρα πολιτικής φύσης, κοινωνικής φύσης κ.α.) και εκείνα τα γλωσσικά στοιχεία που αντικατοπτρίζουν την αδελφοσύνη των δύο λαών όπως λέξεις, φράσεις με κυριολεκτικές ή και μη κυριολεκτικές χρήσεις, διάφορες ιδιωματικές εκφράσεις κ.α.

Για τον σκοπό αυτό, θα ερευνηθούν άρθρα πληροφοριακού και ψυχαγωγικού χαρακτήρα από την αρχή της κυκλοφορίας των εφημερίδων μέχρι και τα πιο πρόσφατα τεύχη. Την καταγραφή του υλικού ακολουθεί συγκριτική ανάλυση βασισμένη σε θεωρίες περί γλώσσας και πολιτισμού (Kress and Hodge 1979; Lakoff and Johnson 1980; Tsitsanoudis – Mallidis 2021). Τα δεδομένα αναμένεται να δείξουν την απαρχή και την πορεία της επικοινωνίας δύο χωρών, όπως αυτή κωδικοποιήθηκε γραπτώς στην ελληνική γλώσσα.

Language and law are mutually dependent especially in the frame of legal communication. Law needs to be communicated to be enacted and obeyed and thus it needs language to be expressed while legal communication is executed between legislator and addressees of legal messages – they are parameters of legal communication which is very specific (Sandrini 2009, Kurzon 1998 et al.). Legal communication needs language as an instrument (organon) to communicate (Bühler 2004).

In the light of informative function Press language can be seen as an organon too, but the distinction between them revolves around the typology of senders and receivers of messages. The line of legal communication goes from an abstract legislator to real objectives of the law, whereas the line of Press communication goes from a journalist(s) to readers who are not lawyers in most cases. In this perspective the language of the Press communication is much more “plain” when compared with the legal communication, even if they have the same topic: the law and its changes.

The goal of the paper is to study means, tools and methods used to create press texts concerning the law in historic perspective. It concentrates on: 1) stylistic methods and means and 2) historical language variants which have been observed in press texts concerning historical changes in Greek family law in last 50 years. They can be classified as means of simplification and easification respectively.

The research material is a collection of press texts of the journals: To Vima and Ta Nea which have covered the social, legal and pragmatic issues connected with the Greek Civil Code changes.
The press texts are analysed on the basis of Critical Discourse Analysis – CDA basic principles (Fairclough & Wodak 1997) and simultaneously the referred to the source texts which are historical versions of the Greek Civil Code (part Family Law). Since the simplification of specialised text can cover language variants, including historical variants, the analysis of the aforementioned press texts is performed on structuralistic principles of comparative analysis.

It expected that the results of two-way analysis will provide information about the linkage between stylistic and structure-language means and methods. The potential linkage will be a part of departure to holistic view of simplification and easification of legal language filtered by the lend of press language in historical perspective.

Η γλώσσα μπορεί βιολογικά να προηγείται των Μαθηματικών, όμως δεν μπορεί να αναπτυχθεί περαιτέρω αν δεν αξιοποιήσει με κάποιο τρόπο τα Μαθηματικά. Κι αυτό γιατί στο τεράστιο πλήθος θεμάτων τα οποία έχει να διαχειριστεί η γλώσσα, είναι απαραίτητη η εφαρμογή μαθηματικών διαδικασιών και δομών ως μοντέλα, ως πρότυπα για την οργάνωση και τον συνολικό έλεγχο.

Η αναπόφευκτη αυτή διαδικασία είναι είτε ασύνειδη, είτε απόλυτα συνειδητή. Συγκεκριμένα, η επικοινωνία στη γλώσσα επιτυγχάνεται με την επανειλημμένη χρήση συμβόλων και κοινών δυνατοτήτων του ανθρώπου, των οποίων η καταγραφή βοηθά στη μελλοντική χρήση για διευκόλυνση της επικοινωνίας σε παρόμοιες καταστάσεις.

Η επικοινωνία στα μαθηματικά, από την άλλη πλευρά, επιτυγχάνεται με την χρήση συμβόλων και της λογικής, την κατασκευή δομών απαλλαγμένων από ιδιοτέλειες, προκαταλήψεις και συναισθηματικές καταστάσεις.

Επιπλέον, η κατανόηση με τα Μαθηματικά αντιμετωπίζεται ως στέρεα δομή με ορατή τάξη και λογική συνέπεια, αφού φυσικά γίνουν οι απλοποιήσεις-προσεγγίσεις των δεδομένων.

Έτσι, για παράδειγμα, έχουμε την χρήση μαθηματικών μοντέλων, όπως το καρτεσιανό γινόμενο, τα πηλίκα και η λεξικογραφική διάταξη, από τη γλώσσα. Απλό παράδειγμα καρτεσιανού γινομένου, που χρησιμοποιείται στη γλώσσα, είναι η παράθεση στη σειρά των γραμμάτων της αλφαβήτας όπου πολλαπλασιάζεται η δυνατότητα σχηματισμού λέξεων. Επίσης, απλά παραδείγματα πηλίκων είναι ο ‘χωρισμός’ παραγράφων, κεφαλαίων, σελίδων, και γραμμών.

Στο κείμενο εξετάζεται η εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας από τη μεταπολίτευση έως σήμερα. Αναδεικνύονται οι μεταβολές στις μορφές των γλωσσικών χρήσεων, όχι μόνον σε σχέση με την τυπική επίλυση του γλωσσικού ζητήματος, αλλά και σε διασύνδεση με την εμφάνιση της ιδιωτικής ραδιοτηλεόρασης από το 1981.

Έμφαση δίδεται στους συμβολισμούς της γλώσσας των ΜΜΕ που συνδέθηκαν με τη λαϊκοποίηση του δημοσιογραφικού λόγου. Φωτίζεται ο ρόλος της αποκαλούμενης στάσης υψηλής εικονικής ευμένειας ή στάσης απατηλής οικειότητας στη γλώσσα των ΜΜΕ και της πολιτικής.

Ειδικότερα, όπως υποστηρίζεται, μία από τις σηματοδοτήσεις της αποκατάστασης της δημοκρατίας το 1974 στην Ελλάδα ήταν η ανάγκη καλλιέργειας μίας καινούριας κοινωνικοπολιτικής και πολιτισμικής παιδείας. Στον υποδοχέα του καινούριου εστίασαν όχι μόνον οι φορείς της πολιτικής, αλλά και της νεότερης δημοσιογραφίας, με τον μεταχειρισμό μίας λαϊκής ή λαϊκότροπης γλώσσας με δημοκρατικές συνδηλώσεις και σημαίνοντα.

Η κοινωνική δυσπιστία που συνδεόταν με τη λαϊκότητα της ομιλούμενης γλώσσας υποχώρησε και ακολούθησε το τέλος της επισημότητας στον δημόσιο λόγο. Μεταβήκαμε σε νεότερες ρομαντικές υποδηλώσεις στη γλωσσική χρήση, ως δείξη του ενδιαφέροντος της πολιτικής και τηλεοπτικής εξουσίας για τα λαϊκά συμφέροντα. Αυτού του είδους οι συμβολισμοί, ωστόσο, ανετράπησαν κατά τη διάρκεια της υπαγωγής της χώρας στο καθεστώς των «μνημονίων», όταν και καθιερώθηκε η λεγόμενη (μετα)μνημονιακή γλώσσα, η οποία υιοθέτησε με συστηματικό τρόπο την πρακτική όχι μόνο της ένταξης νέων όρων, αλλά και της ανασημασιοδότησης των ήδη υπαρχόντων.

Επιπροσθέτως, η εργασία εστιάζει στις αλλαγές που σηματοδότησε για την ελληνική γλώσσα η αλληλοδιαδοχή των κρίσεων την τελευταία δωδεκαετία (οικονομική, προσφυγική, υγειονομική, κλιματική), εισάγοντας προς συζήτηση τον όρο στρώματα γλώσσας, προκειμένου να καταδείξει όχι μόνον την αυτοαναφορικότητα της γλώσσας, αλλά και τις αστείρευτες εκφραστικές δυνατότητες για αναπροσαρμογή σε εποχές οι οποίες διακρίνονται από εντυπωσιακή ρευστότητα.

Η παρούσα μελέτη χρησιμοποιεί τα θεωρητικά εργαλεία του μοντέλου της γνωσιακής μεταφοράς και της κριτικής ανάλυσης της μεταφοράς (Critical Metaphor Analysis), η οποία εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της κριτικής ανάλυσης λόγου, προκειμένου να αναλύσει τον τρόπο με τον οποίο νοηματοδοτούνται μεταφορικά διαφορετικές εκφάνσεις του πολιτικού βίου της χώρας μας κατά τον 20ο και 21ο αιώνα.

Τα αποτελέσματα της ανάλυσης του σώματος κειμένων από το ΒΗΜΑ-ΝΕΑ έδειξαν ότι ο δημόσιος λόγος όπως αυτός αποτυπώνεται στα εν λόγω έντυπα επιβάλλει ένα πλαίσιο νοηματοδότησης το οποίο οργανώνεται γύρω από δύο βασικές οικογένειες μεταφορών, τη μεταφορά του EΘΝΟΥΣ ΩΣ ΑΤΟΜΟΥ και τις στενά συνδεδεμένες με αυτή μεταφορές του ΕΘΝΟΥΣ ΩΣ ΑΣΘΕΝΗ και ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΩΣ ΙΑΤΡΩΝ/ΣΩΤΗΡΩΝ καθώς και εκείνη του ΕΘΝΟΥΣ ΩΣ ΣΑΘΡΟΥ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑΤΟΣ και της συνακόλουθης των ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΩΣ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ/ΣΩΤΗΡΩΝ. Τέλος συχνή είναι και η μεταφορά του ΤΑΞΙΔΙΟΥ .

Αναζητούμε στο ψηφιοποιημένο αρχείο συνεντεύξεις ελλήνων λογοτεχνών ή λογίων. Τα ερευνητικά ερωτήματα, τα οποία ως τώρα έχουν διαμορφωθεί μέσα από τη συνεργασία μας, είναι τα ακόλουθα:

• Πότε εμφανίζονται στο αρχείο οι πρώτες περιγραφές ή αντίστοιχα συνεντεύξεις ελλήνων λογοτεχνών ή λογίων;
• Ποιοι λογοτέχνες ή λόγιοι ερωτώνται;
• Ποιοι είναι από την πλευρά του εντύπου εκείνοι που διαμορφώνουν τα ερωτήματα ή τις περιγραφές; Ποια είναι η ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους; Πρόκειται για δημοσιογράφους, για λογίους ή για λογοτέχνες;
• Πώς δομείται η λειτουργία των ερωτημάτων που τίθενται ή των στόχων, όπως αυτοί παρουσιάζονται; Ενδιαφερόμαστε επίσης να δούμε πώς εξελίσσεται η βασική δομή των συνεντεύξεων πάνω στον άξονα του χρόνου.
• Προτιθέμεθα να εξετάσουμε σε βάθος μικρό αριθμό συνεντεύξεων, σχολιάζοντας και συνθέτοντας τα στοιχεία.
• Περαιτέρω ερωτήματα και προτάσεις θα προκύψουν αναμφίβολα στην επικοινωνία με το υλικό.

Η διαφήμιση είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι του τύπου, όλων των ειδών και σε όλες τις εποχές. Εκτός από την απαραίτητη οικονομική ενίσχυση που προσφέρεται μεσώ αυτής, η διαφήμιση αναμφισβήτητα είναι μια σημαντική και ενδιαφέρουσα πηγή για τη μελέτη των επιχειρήσεων, των επιχειρηματιών, των διασυνδέσεών τους. Πέρα από το περιεχόμενο των διαφημίσεων, εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει η μελέτη τους ως προς την αισθητική (με ποιο τρόπο διακοσμούνται, ούτως ώστε να γίνουν πιο ελκυστικές) και το γλωσσικό υπόβαθρο.

Ο ελληνισμός της Γεωργίας πριν την σοβιετικοποίηση της χώρας (το 1921) υπήρξε από τις πιο δραστήριες. Ωστόσο, έχει μελετηθεί λιγότερο σε αντίθεση με τους Έλληνες της Ρωσίας και της Ουκρανίας της αντίστοιχης περιόδου. Δεν ήταν λίγες οι εφημερίδες τις οποίες εξέδιδαν οι Έλληνες της Γεωργίας. Μερικές από αυτές είναι παντελώς άγνωστες και δεν έχουν μελετηθεί από κανέναν ερευνητή. Μια τέτοια εφημερίδα ήταν η «Εθνική Δράση», τα μερικά τεύχη της οποίας βρέθηκαν πρόσφατα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γεωργίας. Η άλλη εφημερίδα που αξίζει να αναφερθεί και πρόκειται να εξεταστεί στην παρούσα εισήγηση είναι ο «Ελεύθερος Πόντος», που εκδιδόταν τακτικά στο Βατούμ και είναι σχετικά γνωστή στους ενδιαφερόμενους ερευνητές.

Στην παρούσα εισήγηση σκοπεύουμε να αναδείξουμε το κείμενο των επιλεγμένων διαφημίσεων από τις ελληνικές εφημερίδες που εκδίδονταν εντός («Τα Νέα» και «Το Βήμα») και εκτός («Εθνική Δράση» και «Ελεύθερος Πόντος») Ελλάδας. Πιο συγκεκριμένα, θα ασχοληθούμε με τα εξής θέματα: γλωσσικά πώς διαφημίζονται τα προϊόντα και με ποιόν τρόπο προσελκύονται οι εν δυνάμει καταναλωτές, ποια είναι τα σλόγκαν και αν υπάρχουν τα λογοπαίγνια. Η αντιπαραβολή ανάμεσα στις εφημερίδες εντός και εκτός Ελλάδας θα μας δώσει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τις γλωσσικές διαστάσεις της ελληνικής και τη γλωσσική επάρκεια των Ελλήνων που ζούσαν, εργάζονταν και εξελίσσονταν εκτός Ελλάδας.